عرفان و حکمت عملی در تفسیر سوره یس/تفسیر ملاصدرا
این اثر که هفتمین جلد از مجموعه آثار تفسیری ملاصدرا محسوب می شود، به شرح و تفسیر سوره یس می پردازد.
کتاب حاضر متن کامل تفسیر حکیم بزرگوار صدرالمتالهین شیرازی(ره) بر سوره مبارکه «یس» است. این سوره که در ردیف 36 قرآن کریم واقع شده و 83 آیه دارد، از شناخته شده ترین و مانوس ترین سوره ها نزد عامه پیروان آن کتاب آسمانی است.
* کمی درباره سوره«یس»
خداوند در آیات آغازین سوره با سوگند یاد کردن به قرآن حکیم، پیامبر اکرم(ص) را که در اینجا با لقب «یاسین» از وی یاد شده است با تاکید کامل، از فرستادگان الهی و بر صراط مستقیم و انذارگر راستین معرفی می کند. سپس بی خبری، بی ایمانی و کوردلی بیشتر کافران را گوشزد کرده، انذار موثر را ویژه کسانی می داند که درونی صاف و ضمیری پذیرای هدایت دارند و شایسته آمرزش و پاداش کریمانه الهی اند. آنگاه داستان برخی از اقوام پیشین را که فرستادگان خداوند را دروغگو خوانده و به آزار و قتل آنان مبادرت کرده اند، متذکر شده، سرانجام دردناک آن اقوام و مقامات اخروی آن فرستادگان را بیاد می آورد.
در بخش دیگری از این سوره، آیات الهی درباره طبیعت و ثمرات دنیوی و نتایج ایمانی آنها برای مردم بیان شده و بار دیگر کافران به علت ناسپاسی و سرپیچی از گردن نهادن به حق و خودداری از دستگیری ضعیفان نکوهش شده اند و در نهایت، انکار و تردید آنان نسبت به وعده الهی جهت رستاخیز تمام انسان ها در جهان دیگر، پیش درآمد فصلی مفصل درباره معاد و شرح پاره ای از ویژگی های آن و بیان حالات مومنان و کافران و چگونگی بازخواست از آنان و نمایش کارهای ایشان در دنیا را تشکیل داده است.
در قسمت دیگری از سوره، پس از یک تذکر کوتاه درباره شعر نبودن قرآن و پیرایش الهی پیامبر(ص) از وصف شاعر بودن، بار دیگر نعمت های خداوند بر مردم و آفرینش شگفت آنان از نطفه یادآوری شده و از دشمنی آشکار ایشان با خالق خویش، اظهار شگفتی شده است. سپس بار دیگر انکار معاد توسط برخی از کافران و استبعاد ایشان نسبت به زندگی دیگرباره استخوان های پوسیده مردمان، با پاسخ های قانع کننده مردود شده است.
در دو آیه پایانی سوره، گویا به عنوان نتیجه نهایی بخش های مختلف آن، به قاطعیت فرمان الهی و تحقق فوری و ابداعی مفاد آن، تاکید شده و خدای بزرگ که زمامدار همه چیز است و همه انسان ها از بازگشت به او ناگزیرند، از هر عیبی تنزیه شده اند.
* شیوه ها و گرایش ها
صدرالمتالهین در تفسیر سوره «یس» همان روشی را معمول داشته که در تفاسیر متفرق خود از دیگر سوره ها و آیات قرآن کریم به کار گرفته است. وی در توضیح مفاد آیات، کوتاه ترین بیانات را به جنبه های لفظی از قبیل لغت، ادب و قرائت اختصاص می دهد و این مقدار را نیز در بیشتر موارد از دیگر تفاسیر، به ویژه کشاف و مجمع البیان، بدون ذکر نام، اتخاذ می کند و بیشترین گنجایش را برای شرح نکات عرفانی و تربیتی و ایراد بعضی از مباحث کلامی و فلسفی متناسب با مقام در نظر می گیرد و در این توضیحات نیز گاه با استناد صریح و اغلب با نسبت های مبهم از قبیل «گفته اند» و امثال آن، از سخنان بزرگانی که آنان را به فضل و تقوا می شناسد، بهره می جوید. این بهره جوئی ها به همراه افادات فراوان خود او از یک سو بر غنای محتوای این تفسیر افزوده، از سوی دیگر به دلیل ضعف غالب مستندات، آن را از نظر «روش» محدود و در معرض انتقاد قرار داده است.
این تفسیر از جهت گواهی گرفتن از آیات مختلف در ادای مقصود غنی است، اما از آنجا که گویا مولف غالب آیات را از حفظ و براساس تداعی ذهنی می نوشته، گاه آیاتی را از نظر دستوری درست، ولی از جهت ضبط واقعی غلط نوشته یا بخش هایی از دو یا چند آیه را به هم پیوسته و به صورت یک آیه درآورده است، گاه حرف «و» را از ابتدای آیه حذف کرده که این خود ضمن این که نقطه ضعفی برای کتاب محسوب می شود، نقطه قوتی برای مولف، از جهت تسلط بر محتوای آیات به شمار می رود که این گونه موارد را مصحح این اثر، اغلب تصحیح و در پاورقی تذکر داده است.
ملاصدرا در مورد روایات و الفاظ آنها نیز این قبیل تسامحات را کم و بیش دارد. از این گذشته، وی روایات را معمولا بدون سند و ماخذ بیان می کند و افزون بر این که مآخذ شیعی او کم است، کمتر از حد انتظار نیز به نقل احادیث می پردازد. همچنین همان ضعفی که از ذکر اسناد روایات به چشم می خورد، در سند و متن دقیق نقل قول ها نیز مشهود است.
با آن که صاحب این تفسیر برترین فیلسوف شیعی قرون اخیر است، گرایش غالب بر تفسیر وی، عرفان و حکمت عملی است و این بدون شک، معمول شیوه اشراقی بوده که بر حکمت متعالیه حکومت می کند. به همین دلیل، مولف افزون بر گنجاندن مطالب عرفانی و اخلاقی فراوان در این تفسیر، چه بسا از مدعیاتی مثل کشف و الهام خاص الهی برای تحکیم مطالب بهره می گیرد، چنان که در آثار فلسفی وی نیز فراوان پیش می آید که مطلبی را با استدلال کامل و دقیق عرضه می دارد و در عین حال، آن را حاصل الهام الهی و انکشاف ربانی می شمارد.
این شیوه که در آثار شیخ اشراق نیز سابقه دارد، با شیوه معمول نزد ابن عربی در کتاب هایی مانند فصوص الحکم متفاوت است، زیرا ابن عربی اغلب مطالبی را که با تکیه بر کشف و الهام بیان کرده، بدون استدلال ایراد می کند. نکته مهم این که صدرالمتالهین در تفاسیر خود از این نظر به ابن عربی نزدیک تر است.
البته همه ادراکات درست ما انسان ها به معنایی الهام الهی است، اما این تفسیر هرچند نوشته بشر نیک اندیش، آگاه و روشن ضمیر است، که بدون شک موید به الهام ربانی و در مجموعه سیر فکری خود در کنف حمایت الهی و در عمل و شیوه زندگی خویش، به حکایت تاریخ و به شهادت برخی از نوشته هایش از اهل الله بوده است، اما این انسان پاک سیرت با وجود اطلاعات وسیع و عمیق خود در فلسفه و عرفان، از نظر فکری معصوم نبوده و در کنار مطالب بدیع و ارزنده فراوانی که به ویژه در زمینه های تربیتی در این تفسیر آورده است، اظهارات قابل تاملی نیز دارد که چه بسا در زمان وی در شمار اعتقادات رایج بوده و امروز مردود شمرده می شود. از جمله می توان به پاره ای از توضیحات که ذیل آیات مربوط به خورشید و ماه، گردش خورشید به دور زمین، خاصیت رطوبت زایی ماه و عشق ماه نسبت به خورشید آمده است، اشاره کرد که از دانش آن زمان مایه می گرفته و امروز فاقد اعتبار است.
